Plaatsingen 2013
Plaatsingen 2011 | 2012 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020
STOLPERSTEINE PLAATSINGEN 27 EN 28 FEBRUARI 2013
De Duitse kunstenaar Gunter Demnig plaatste 88 nieuwe Stolpersteine in Gouda.
Oosthaven 31
Woensdag 27 februari. Eindelijk na zeventig jaar zijn de 56 bewoners van het voormalig Joods Bejaardentehuis aan de Oosthaven 31 herdacht met 56 dagelijks zichtbare Stolpersteine op de stoep voor het tehuis.
Ruim honderd mensen kwamen eer betuigen aan de 56 bewoners. Goudse fotografen en een landelijke, die vanwege de drukte op een ladder stond, waren erbij om de plaatsing vast te leggen. Gunter Demnig plaatste de stenen weer zelf. Hij heeft er inmiddels in heel Europa al (bijna) 40.000 geplaatst.
Het was koud vandaag, maar binnen in Inloophuis Domino was een warm welkom voor alle belangstellenden met koffie en boterkoek. De coördinator van het Inloophuis had 56 witte rozen klaargelegd met naamkaartjes. Om neer te leggen op de Stolpersteine. Voor iedere bewoner ëën. Wat een mooie ontvangst daar.
Gunter plaatste onverstoorbaar zijn Stolpersteine. Zwaar voor zijn rug, om die zeven vierkanten naast elkaar uit- en in te ruimen. De stoepen waren goed voorbereid door de leerlingen van het Wellant College. Ik had een schema gemaakt met de precieze plek voor alle Stolpersteine, en heb wel vijf keer samen met Gunter Demnig gecontroleerd of alles goed lag. Cees van Miert was de rechterhand van Demnig bij het sjouwen en klaarleggen van alle stenen.
Met die ruim honderd mensen was het dringen op straat, maar het ging goed. Wethouder Daphne Bergman sprak betrokken woorden namens de gemeente, die ons vanaf het begin (twee jaar terug) steunt. De heer Ies Cohen, met een tante in het tehuis en een vader die er tijdelijk administrateur was, vertelde zijn indringende herinneringen aan de deportatie. Dichter Inez Meter droeg haar prachtige gedicht ‘stolpersteine’ voor, dat eindigt met “in hun namen keren zij weer”. Hetgeen nu gebeurd is. Tenslotte werd er kaddisj gezegd voor de bewoners. Men legde de witte rozen neer op de gedenkstenen en, volgens de Joodse traditie, steentjes.
Ik ben blij dat deze 56 Stolpersteine er nu eindelijk liggen. Met grote dank aan allen uit Gouda en omgeving die dit mogelijk hebben gemaakt.
Foto: Marieke van den Heuvel Plaatsingsbijeenkomst voor het voormalig Joods Centraal Tehuis, nu Gebouw De Haven, Oosthaven 31 | Gunter Demnig tijdens de plaatsing | Bij ieders naam een roos
TWEEDE DAG
Donderdag 28 februari, weer een indrukwekkende plaatsingsdag. Wel 32 Stolpersteinestenen op acht adressen, plus de vorig jaar vergeten steen voor Golda Zwiefach op een negende adres. Met de 88 Stolpersteine van de afgelopen twee dagen komen we nu echt op 168 Stolpersteine. Nog 160 steentjes en de namen van alle vermoorde Goudse Joden zijn zichtbaar in de stad.
Hoge Gouwe 123
Wat was het vanochtend om negen uur koud. De grote graafmachines bij de buren waren even stil voor ons, toen Gunter Demnig de twaalf Stolpersteine in twee vierkanten ging inmetselen. Stenen voor hoofdbewoners Jette en Levie Schenk, het gezin Leiser met vijfjarig zoontje en de anderen. Dichter Klara Smeets droeg haar prachtige gedicht ‘Stolperstein’ voor, eindigend met “… een mens die moest verdwijnen, verschijnt in dit herdenken.”
Achter de Vismarkt 72
Op Achter de Vismarkt 72 kwamen vier stenen voor het gezin Monnikendam-Mok. Vader was bakker, de zoon Hartog meubelmaker. Een echtpaar van om de hoek vertelde nog heel roerend over de zonen Leon en Hartog. Van deze oral history moeten we het hebben. Eén plekje is nu nog gereserveerd voor Jansje Mok. In april 1943 is zij gehuwd met zoon Hartog en een paar maanden later werd ze vermoord in Sobibor, zo vond ik onlangs uit. Misschien heeft ze daar niet gewoond, maar een steentje lijkt wel aangewezen, en is ook ter plekke voor volgend jaar door iemand toegezegd.
Lange Groenendaal 38
Bij de Wereldwinkel op de Lange Groenendaal 38 ligt de mat voor de deur nu omgedraaid, zodat de Stolpersteine voor slager Levij van Collem en Rachel van Collem-Jessurun Cardozo goed zichtbaar zijn. De schoondochter van het echtpaar Van Collem en haar zoon waren aanwezig. Zij sprak moedig en aangedaan over haar schoonouders die ze niet heeft mogen kennen. Donald Pagrach zei hier, zoals ook op veel andere plekken, kaddisj.
Lange Groenendaal 82
Verderop in de straat bij nr. 82 kwamen drie steentjes voor het echtpaar Creveld-Gompers met hun dochtertje Rebecca Anna. Moeder Lea Gompers komt uit Gouda. Het gezin woonde tot na het uitbreken van de oorlog vijf jaar in Gouda en ging daarna naar Amsterdam. Er liggen nu in ieder geval op deze plaats speciaal geadopteerde Stolpersteine voor hen. Speciaal geadopteerd, zoals op veel andere adressen vandaag.
Koffiepauze bij het onlangs door mij ontdekte House of Goods in de Groenendaal. Ik wist van de vorige keer dat Gunter Demnig graag een koffiepauze heeft en dit lag precies op de route.
Krugerlaan 66
Bij de Krugerlaan 66 stond toen we aankwamen al een groep kinderen van de Graaf Jan van Nassauschool te wachten. Hier vier Stolpersteine voor het gezin De Levie-Zondervan en hun nichtje Rosetta Levano. Israel de Levie was tolbeambte, maar ook reclametekenaar. Als Rosetta’s geboortedatum staat er helaas foutief 1919 aangegeven. Dat gaat Demnig zelf een volgende keer met een beitel veranderen in 1929, zei hij me.
Leerlingen van de Graaf Jan van Nassauschool hebben heel mooi de Stolpersteine op nr. 66 en 18 geadopteerd. Ze hebben voor de steun karweitjes voor een klein bedrag gedaan en van elke klas was er nu iemand bij. Samen met directeur Verdouw. Heel didactisch en gedreven ging hij van de moord op de Joden in WO2 en huidige oorlogssituaties over naar het pesten van iemand in je dagelijkse omgeving.
Krugerlaan 18
Ook bij Krugerlaan nr. 18 waren de jonge scholieren aanwezig. Hier kwamen vier stenen voor het gezin Lewkowicz-van Leeuwen. Zij kregen twee kinderen in Gouda, Mirjam van bijna drie en Hugo die slechts een half jaar oud werd. Ook hier directeur Verdouw, in een kring met de jonge kinderen. Stilstaand, stil zijnde inderdaad. De vermoorde Joden herdenkend, maar ook een gisteren gestorven leerling van de school.
Blekerssingel 51
Op de Blekerssingel 51 het echtpaar Mogendorff-Meijer. Hij vermoord in Dachau, zij in het Joods Bejaardentehuis terechtgekomen. Maar hun beider Stolpersteine liggen hier. Naast elkaar. Bloemen, steentjes. Zoals op vele andere plekken zegt Donald Pagrach kaddisj en lees ik na een korte introductie (een gedeelte van) het Stolpersteinegedicht. Hoe kunnen woorden iets zo goed (of is het: zoiets goed) vatten?
Kattensingel 42
Van oom naar nicht. Naar het ouderlijk huis van Simone Mogendorff aan de Kattensingel 42, waar nu voor haar een Stolperstein in de stoep wordt ingemetseld. Heike Blok sprak hier haar aangrijpende woorden. Eindelijk ligt hier nu de Stolperstein waar Simones 93-jarige zus Nanny al zo lang op wacht.
Agatha Dekenstraat 4
En toen nog de steen voor Golda Zwiefach in de Agatha Dekenstraat 4. Daar hebben we lang op moeten wachten en nu ligt hij in herinnering aan haar bij die van broer en zus Henri en Roosje Sanders.